Ilex paraguariensis, ilex guayusa, ilex dumosa… Czym się różnią?
Ilex paraguariensis - roślina, z której przyrządza się napar yerba mate, pochodzi z rodziny ostrokrzewowatych, która liczy aż około 600 gatunków! Wiele z nich to rośliny ozdobne, ale kilka ostrokrzewów docenionych zostało za drogocenne właściwości i od wieków stosowane są do przygotowywania naparów. W lasach równikowych Ameryki Południowej, obok Ilex paraguariensis występują także Ilex guayusa i Ilex dumosa. Czym się różnią siostry yerba mate i dlaczego nie stały się równie popularne?
Ilex guayusa - ekwadorska siostra yerba mate
Ilex guayusa, to wiecznie zielone drzewo o eliptycznych liściach, z gładkimi lub ząbkowanymi brzegami. Rośnie nawet do 30 metrów wysokości - to dwa razy wyżej niż ostrokrzew paragwajski. Występuje na terenie Ekwadoru, Peru i Południowej Kolumbii, a największe uprawy mieszczą się w ekwadorskich prowincjach Napo i Pastaza. Podobnie jak yerba mate, guayusa wykazuje silne działanie pobudzające i antyoksydacyjne, zawiera dużą ilość witamin i minerałów oraz kofeinę - około 1,73-3,48 % (liście ostrokrzewu paragwajskiego zawierają około 0,9-1,8 % kofeiny). Oprócz kofeiny zawiera też l-teaninę, która wpływa na układ nerwowy, stabilizując nastrój i zmniejszając uczucie stresu. Działanie guayusy jest więc inne niż yerba mate - bardziej harmonijne. Różni się też nieco w smaku. Zawiera mniejszą ilość tanin, które odpowiadają za typową dla yerba mate goryczkę i cierpkość. Jako pierwsi, pobudzające właściwości guayusy odkryli indianie z plemion Jivaro i Kichwa i wykorzystywali je przygotowując się do polowań. Napar z guayusy wykorzystywali też w celu wywołania świadomych snów, które miały pomagać w przepowiadaniu przyszłości. Mimo bardzo podobnego działania, tylko yerba mate zyskała światową sławę, stanowiąc zdrową alternatywę herbaty i kawy. W czasach kolonializmu guayusa była uprawiana na plantacjach tak samo, jak ostrokrzew paragwajski, jednak znacznie bardziej popularnymi i pożądanymi przez odbiorców produktami eksportowymi z Ekwadoru stały się egzotyczne owoce - banany, mango czy ananasy. Ilex guayusa pozostała w ich cieniu i przez wiele lat stanowiła tajemnicę rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej. Dziś powolutku zostaje wprowadzana na światowy rynek, a jej właściwości może poznać coraz więcej ludzi.
Yerba mate bez kofeiny? Ilex dumosa, czyli ostrokrzew niemocny
Ilex dumosa, nazywana także ostrokrzewem niemocnym, to roślina, która rośnie w formie krzewów i drzewek, osiągając średnią wysokość około 6 m. Jej liście są bardziej podłużne i mniej owalne. Rośnie na terenach Argentyny, Paragwaju i Brazylii. W porównaniu do odmian paraguariensis i guayusa praktycznie nie zawiera kofeiny - podaje się, że jest to około 1 promila ilości, jaka znajduje się w klasycznej yerba mate. Jednocześnie Ilex dumosa wykazuje podobną ilość witamin, minerałów i przeciwutleniaczy, co yerba mate. Ze względu na brak pobudzających składników, napar z ostrokrzewu niemocnego polecano osobom, które nie lubią lub nie mogą spożywać kofeiny - z powodu chorób układu krążenia lub nerwowego, zaburzeń snu czy w związku z nadpobudliwością. Wśród miejscowej ludności napój określano mianem „yerba señorita”. W początkowych latach XX wieku Ilex dumosa uprawiano wraz z ostrokrzewem paragwajskim, a ich liście często mieszano razem. W 1935 r. utworzono specjalną komisję regulującą prawo dotyczące produkcji mate, która ustaliła, że susz tradycyjnej yerba mate powinien składać się w 100 % z liści ostrokrzewu paragwajskiego. Yerba señorita została więc zakazana. Dopiero w latach 90. XX wieku argentyńska firma Las Marías przeprowadziła badania, dzięki którym powrócono do uprawiania zapomnianego gatunku ostrokrzewu i ponownie umieszczono go na liście produktów spożywczych. Obecnie na rynku dostępnych jest kilka mieszanek, które zawierają w składzie tę odmianę ostrokrzewu, ale wciąż daleko im do popularności klasycznej yerba mate.
Napary z liści ostrokrzewu nie tylko w Ameryce Południowej
Rośliny z rodziny ostrokrzewowatych występują na prawie każdym kontynencie naszego świata. Z silnie pobudzających lub leczniczych właściwości znane są także inne gatunki, rosnące poza Ameryką Południową. Północnoamerykańscy indianie podczas rytuałów przygotowywali napar, zwany „czarnym napojem” - z liści Ilex vomitoria (powszechnie znany jako yaupon) lub Ilex cassine (powszechnie nazywana dahoon lub cassena), zawierających duże stężenie kofeiny. Picie czarnego napoju powodowało wymioty, co indianie traktowali jako symbol oczyszczenia człowieka z negatywnych emocji. Odmiany ostrokrzewu rosną także w Azji - Ilex kaushue (inna nazwa: Ilex kudingcha) w Chinach i Wietnamie oraz Ilex latifolia w Chinach i Japonii. Z roślin tych przygotowuje się bardzo gorzki w smaku napar o nazwie kuding, który wykazuje wiele prozdrowotnych właściwości.
